Зарим нь Дутуу шүү мэдэж асуух зүйл байвал асууж болно
 Бие мах бодид орсон тэжээлийн зүйлийг эс эдэд хүргэж өгөх тараах,хангах үүргийг зүрх судасны тогтолцооны эрхтнүүд гүйцэтгэнэ.Зүрх- судасны тогтолцоо нь зүрх,цусны ба тунгалгийн судаснуудаас тогтдог.Зүрх судасны тогтолцооны эрхтнүүд үйл ажилгааны  хувьд бүх биеэр цус,тунгалгийг тарааж,эс,эд,эрхтэнд хүчил төрөгч, тэжээлийн бодис болон биологийн итэвхт бодисыг хүргэж,тэндээс бодисын солилцооны бүтээгдхүүнийг авч,улмаар бие мах бодиос гаргах нөхцөлийг бүрдүүлдэг.

Зүрх:Зүрх нь гүйцгэх үйл ажилгаандаа зохицсон баруун, зүүн 2 хэсгээс, хэсэг тус бүр нь ховдол,тосгуураас тогтдог,4 тасалгаа бүхий булчинлаг уут юм.Зүрх бол цусыг хөдөлгөөнд оруулдаг гол эрхтэн,бодис солилцоонд онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг.эндокард,миокард,эпикард гэсэн 3 бүрхүүлтэй.Гадуураа үнхэлцгээр хучигдсан байдаг.

Эндокард:Зүрхний хэсэг тус бүрд харилцан адилгүй,зүүн талд ялан гуяа зүүн ховдол орчимд нилээн зузаан байна.Энэ зузаан хэсэгт хэд хэдэн давхруудыг ялгаж ялгаж болно.Үүнийг хамгийн дотор талаас нь авч үзвэл

1.Дотор хөхөлжин эсүүд,түүний доогуур суурин мембран буюу нарийхан ширхэгт холбогч эд,үүсгэвэр ба од хэлбэрийн үржин хуваагдах чадвартай эсүүд оршино.

2.Дотор талын холбогч эдийн давхар.

3-4.Булчинт ба уян хатан ширхэгт давхар.

5.Гадар холбогч эдэн давхар.

Эндокардын нимгэн хэсэгт эдгээр давхрууд тод мэдэгдэхгүй.Эндокард нь өвөрмөц хавхлагтай,энэ нь уул бүрхүүлийн гол элементээс бүрэлдсэн тогтсон,нягт холбогч эдэн хэсэг болно.

Миокард:Булчинт бүрхүүл,ялангуяа тосгуур хавьд маш хүчтэй хөгжсөн байх ба гарал,бүтцийн хувьд их биеийн хөндлөн судалт,гөлгөр булчингийн аль алинаас нь ялгаа бүхий зүрхний булчингаас тогтдог.Зүрхний булчин хөндлөн судалт булчингаас тогтдог.Булчингийн ширхгүүдйин хоорондуур холбогч эд байрлах бөгөөд түүний дотор цусны судас,нервийн төгсгөлүүд байна.Зүрхний ховдол,тосгуур 2 ын булчин анатомын %д бие биеэсээ нягт холбогч эдийн  фибриз цагиргаар тусгаарлагдсан байх бөгөөд энэ цагирагласан нягт эдэд зүрхний хавхлага бэхлэгддэг.Зүрхний баруун ховдлоос тосгуурт шилжин орсон булчингийн ширхэгийн багц байдаг үүнийг атриовентрикулер багц гэх бөгөөд зүрхний ажилгааг, ялан гуяа ховдол,тосгуур 2 ын эрэмбэ дараатай ээлжлэн ажиллах явцыг зохицуулах онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг.  

Зүрхний булчинг ажилч,дамжуулагч гэсэн 2 төрөлд хуваагдана.Ажилч булчин зүрхний дунд бүрхүүл-миокардын бүтцийн гол элемент болно.

Зүрхний бүх дамжуулагч нь булчингийн хэвийн биш эсүүдээс тогтоно.тухайлбал цайвар шар өнгөтөй,тэгш бус зууван хэлбэртэй,хөндлөн голчоороо хэвийн эсүүдээс 2-3 дахин том байдаг.

Эпикард:Цусны судсаар баялаг холбогч эдийн нарийхан үе давхаргаас тогтоно.Энэ бүрхүүлийн гадар тал жигд бус гадаргуутай,олон өнцлөг бүхий нэг дан хавтгай хучуур эдийн эсүүдийн дотор олон бөөмт эсүүд тохиолдхоос гадна уян хатан ширхэг дотор бүрхүүлийхээс маш бага байна.Зүрхний гадар бүрүүлийн гадуур дотроо бага хэмжээний шингэн бүхий уут оршихыг үнхэлцэг гэнэ.

Зүрхний цусан хангамж-Зүрхийг тэжээгч маш олон тооны судаснууд түүний бүх давхраар тарсан байдаг.Булчинт бүрхүүлийн булчингийн ширхэгийн хоорондох холбогч эдээр титмийн артерийн олон жижиг салаанууд явж,цаашдаа хялгасан судас болж задарна.Эдгээрийн зарим нь зүрхний гадар,дотор бүрхүүл, хавхлага зэргээр тарж,тэдгээрийг тэжээх үүрэгтэй.

Зүрхний мэдрэгжилт:Симпатик,парасимпатик нервээр зүрх мэдрэлжих бөгөөд эдгээр нь зүрхний 3 н давхарт нервийн төгсөглүүдийг үүсэгхээс гадна нервийн зангилааг үүсгэнэ.Энэ зангилаанд мелинтэй мелингүй ширхэгүүдийн аль аль нь тохиолдоно.

          Цусны судас                                            

Бмб дотор цусны судас нь- цусыг эд эрхтэнд дамжуулах хүргэх ,эрхтэн тус бүрд очих цусны хэмжээг тохируулах,эрхтнүүдэд явагдах бодисын солилцоонд оролцох зэргийн үндсэн 3 үүрэгийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ үйл ажиллагаа төв мэдрэлийн систем, түүний салаа салбар болох судсан дах мэдрэхүйн ба хөдлөхүйн нервийн төгсгөлүүдээр орзохицуулагддаг.Үүрэг ажилгааны дагуу

Том, дунд, жижиг, хялгасан судас гэж ангилна

Том судаснууд [гол судас,уушигны артер ба вен,хөндий вен]цусыг дамжуулах үүрэг гүйцэтгэдэг бол

Дунд ,жижиг судаснууд эрхтэнд очих цусны хэмжээг тохируулах үүрэгтэй.

Хялгасан судаснууд шим тэжээлийн бодисыг эс,эдэд хүргэх ,тэнд үүссэн хэрэггүй зүйлийг хүлээн авах үүрэгтэй.Хамгийн нарийхан хялгасан.судасны диамет7-8 мкм, хамгийн нарийн хялгасан судас зүрхний миакардад байдаг,голч нь 4-5 мкм болно.Хамгийн том хялгасан судасны диаметр 30 мкм тэй тэнцэнэ.Хялгасан судас гол төлөв артери венийн судасны дунд орших боловч зарим эрхтэнд онцлогтой.Тухайлбал: бөөрөнд 2 артерийн дунд,элгэнд 2 венийн хооронд хялагсан судас байрлаж гайхамшигт торыг үүсгэнэ.

Артери венийн судас-Артери,венийн судаснуудыг аль алиныг том,дунд,жижиг гэж 3 хуваадаг.Жижиг судас нь хялгасан судастай холбогдох ба том судас зүрхтэй холбоотой байдаг.Дунд судаснууд том ба жижиг судасны завсарт оршиж тэдгээрийг хооронд нь холбож өгдөг.

Артери-Зүрхнээс ирсэн цусыг хялгасан судасны зүг дамжуулах үүрэгтэй,венийг бодход голч багатай,голчийн байдлаар нь том ,жижиг ,дунд гэж 3 хуваана.Артерийн судасны хана 3 давхар бүрхүүлээс тогтдог.Тэдгээрийг дотор [интема] дунд [медиа], гадар [адвентаци] бүрхүүлтэй гэж тус тус нэрлэнэ.Артерийн судсыг булчин голлсон,уян хатан ширхэг голлсон,холимог артери гэж 3 хуваадаг.Булчин голлсон артерид цусны гүйдлийг тасралтгүй явуулах,түүний хэмжээг тохируулахад зориулагдсан,дунд бүрхүүлдээ гөлгөр булчин ихтэй дунд ба жижиг артери багтдаг.Ийм учираас  байнгын өндөр даралт ,хүчтэй түрэлт бүхий цусыг зүрхнээс хүлээн авдаг гол судас,уушигний артери зэрэг том судаснуудын ханын дунд бүрхүүл уян хатан ширхэгээр баялаг байна,дунд бүрхүүлийн завсрын давхарт булчигийн эд, уян хатан ширхэг 2 тэнцүү хэмжээтэй байвал холимог артери гэнэ.

Артериол-Булчин голлосон артерийн голч нарийсё,бүх бүрхүүл нь нимгэрэн улмаар артери гэж нэрлэгдэх нарийн судас болж хувирдаг.

Венийн судас-эд, эрхтэнд хүчил төрөгчөөр бага нүүрс төрөгчийн хийгээр их цусыг зүрх рүү түүний баруун тосгуурт тээж ирдэг судасыг венийн судас гэнэ.том ,жижиг,дунд ялгах ба мөн 3 бүрхүүлээс тогтоно.Венийн цусны даралт артерийхаас бага,урсах цусны гүйдэл хүч багатай,удаан тул венийн цус хөндий томтой байдаг.Энэ нь уул судасны үүрэг ажилгааны онцлогтой холбоотой ба судасны ханын бүтцэд нөлөөлдөг.Венийн хананд уян хатан элемент сул хөгжсөн, гөлгөр булчингийн эд бага хэмжээтэй байдаг.Венийн судсаар цус урсах явдалд энэ судасны хананд байдаг хавхалгууд цусыг зүрх рүү урсахад дөхөм үзүүлж ,буцаж урсах замыг хаадаг.

Венул-судасны тогтолцооны венийн хэсгийн эхний салаа бөгөөд энд хялгасан судаснаас цус цуглардаг.

Цусны судасны мэдрэгжилт-цусны бүх судасны дагуу нерв орших,түүний ханын 3 давхарыг нэвтлэн мэдрэлээр хангагдах учираас цусны судасны ханын аль алинд миэлинтэй ба миэлингүй нервийн ширхэгээс тогтсон зангилаанууд оршино.Цусны судас агшиж тэлэгдэх нь судас хөдөлхүйн төвөөс ирж байгаа импульсийн нөлөөн дор явагдана.

Тунгалгийн судас-Бмб ын дотор цусны судаснуудын зэрэгцээгээр тунгалгийн судас байх бөгөөд эдгээр нь биеийн зах хязгаарын хэсгүүдээр венийн судастай хамт тарсан байх боловч цусны судастай харицуулхад тунгалгийн судас гүнзгий байршилтай байна.

v  2Тэжээл боловсруулах эрхтний ерөнхий бүтэц

Үндсэн үүрэг нь тэжээлийн зүйлийн жижиглэх химийн боловсруулалтанд ор оруулах,улмаар шим тэжээлийн бодис шимэгдэх,шинэ бодис хэлбэржин бүрэлдэх эцэсст нь  бие мах бодид хэрэгцээгүй зүйлийн  баас ялгадас хэлбэрээр гадагш гаргахад оршидог.Т.б.э тогтолцоог бүтэц үйл ажилгааны онцлогыг харгалзан урд,дунд,хойд гэсэн 3хэсэгт хуваана.

Урд хэсэгт амны хөндий,залгиур улаан хоолой зэрэг эрхтэн хамаарагдах бөгөөд хоол тэжээлийн зүйлийг барьж авах,түүнийг амтлах, шүлсээр норгох,механикаар бутлан боловсруулж улмаар т.б.э ний дунд хэсэгт дамжуулах үүрэгтэй.Амны хөндийн эрхтнүүд бүхэлдээ дотор талаасаа салст бүрхүүлээр хучигдана,булчинт давхраг бараг байхгүй,салст бүрхүүл нь дээд доод эрүүний ясанд бэхлэгддэг.Уруул,завьж, хатуу тагнай,зөөлөн тагнай, буйл, шүд,хэл,залгиур, улаан хоолой орно,

Дунд хэсэг ходоод нарийн бүдүүн гэдэснээс тогтох бөгөөд энд тэжээлийн зүйл химийн боловсруулалтанд өртөж цус,тунгалгийн тогтолцоонд шимэгддэг байна.Мөн энэ хэсэгт хэвлийн том булчирхай болох элэг, нойр, булчирхай багтдаг.

Хойд хэсэг шулуун гэдэсний хойд хэсэг багтдаг.Энэ хэсэгт боловсроогүй үлдсэн тэжээлийн зүйлийн үлдэгдэл баас хуримтлагдан гадагшилна,Тэжээл боловсруулах гуурсны хана эрхтэн бүрт бүтэц үйл ажилгааны онцлогтойбайх боловч салст, булчинт, гадар буюу усавх бүрхүүлээс тогтдог.

v  3.Эсийн бүтэц .зохион байгуулалт

Эс БМБ ийн бүтэц болон ү.а ний чухал нэгж юм.Амьд бмб ийн янз бүрийн эд эрхтэнг бүрдүүлж байгаа эсүүд химийн найрлага,б.с ний шинж байдал,бүтэц үүрэг үйл ажилгаа, гадаад хэлбэрээрээ хоорондоо ихээхэн ялгаатай Хэлбэр дүрс нь олон янз байна хавтгай,дөрвөлжин,бортгон,бөөрөнхий,ээрүүл,шилбүүртэй эсүүд,одлог хэлбэртэй байна. Эрхтэн систем ямар ү.а явуулах гүйцэтгэж байгаа үүрэгтэй салшгүй холбоотой жнь:цусны эсүүд бөөрөнхий хэлбэртэй мэдэрлийн эсүүд одлог сэртэнгүүдтэй.эсийн жин 10-8-10-9гр.10-100 мкм диа метртэй ба ус,эрдэс бодис,уураг өөх тос,нүүрс зэрэг оргоник нэгдэл, мөн оргоник бус бодисоос тогтдог

Оргоник биш нэгдлүүд- Ус нь эсийн биеийн жингийн 70-80% г эрдэс бодис 35% оргоник бодис 20-30% болон химийн урвал явах үндсэн орчин болдог.

Эрдэс бодисыг үндсэн 3 хэсэгт ялгана.

1.Макра элемент 2.Микро элемент 3.Ультро микро элемент

Макро элемент СО2,О2, Н2,К,Мд, Са, Nа, N,эдгээр нь ион хэлбэрээр эсийн сийвэнд оршино.

Микро элемент Сu, Zn, марганц, селен,төмөр,

Улетро микро элемент маш бага хэмжээгээр байдаг, уран,алт, мөнгөн ус, ради,

 Оргоник нэгдэл эсийн бүтцэд ордог үүнд уураг,өөх тос, нүүрс ус, нүклейн хүчил хамаарна.уураг нь фермент гормоны бүтцын % хэсэг болох биеийг хамгаалах үүрэгтэй.фермент нь амьд эс бмб ийн дотор процессийг хурдасгаж эрэмбэ дараа чиглэлийг бий бологдог,Нүүрс ус ферментийн үйлчилэлд энгийн нэгдлүүд болж задрахдаа маш их энергийг гаргаж тэр нь бмб ийн хэрэгцээнд зарцуулагдана,Нүклейн хүчил удамшилийн мэдээллийг хадаглах , дамжуулах үүрэгтэй.

  Эс орчноосоо эсийн мембранаар тусгаарлагдах ба бөөм , сийвэн агуулна.Эсийн мембраны зузаан 6-10 нм,Эсийн мембран нь липидийн хос давхарга,уураг,нүүрс уснаас тогтох хагас шингэн төлөвтөй өвөрмөц бүтэцтэй юм. .Эсийн сийвэнгийн найрлага ус,уураг, глюкоз, фосфолипид холестрин,электролитууд болон түүний бүтцийн хэсгүүд агуулагдана.

Эсийн бүтцийн хэсэгт эрхтэнцрүүд -Үүнд рибосом,метохондри, эндоплазмын тор,гольджийн аппрат,лизосом орно.Гольджийн аппрат, митохондри, эндоплазмын тор,лизосом нь мембрант бүтэцтэй.Рибосом, бичил гуурсууд мембрант бүтэцгүй

Рибосом-нь РНХ г агууллна.рибосом нь мРНХ  ба тРНХ тэй хамтарч уургийн нийлэгжилтийг зохицуулдаг

.Эсийн ү.а –г тэтгэж хангадаг 2 чухал систем байдаг.

1.Эсийн үржил өсөлт хөгжилттөй холбоотой бөгөөд ДНХ –н хуулбарлагдан үржих РНХ уургийн нийлэгжилтийг ханган нөхцөлдүүлдэг эсийн удамшилийн систем .

2.Эсийн физиологийн ү.а бодисын нийлэгжилд шаардагдах эрчим хүчийг бий болгодог эрчим хүчний хангамжийн систем зэрэг нь аль ч төрлийн эсэд байдаг.Амьд эс бүр хүрээлэн буй орчноосоо тэжээлийн бодисуудыг өөртөө шингээн авах гадаад орчний цочроогч болон сэдээгч хүчин зүйлийн эсрэг хариу урвал үзүүлэх орчний хүчин зүйлд дасан зохицох зэрэг шинжүүд агуулсан байна.

Бөөм-Бөөм нь удамшилын материал мэдээлэл дамжуулах ба уургийн нийлэгжилтийг зохицуулах гол үүрэгтэй.Бөөмийн мембранд 100 нм хүртэл диа метр бүхий олон тооны бичил сувгууд байх бөгөөд үүгээр макра молекулууд чөлөөтөй нэвтэрч байдаг.

v  4.Эсийн хуваагдал

Эсийн хуваагдал нь эсийн удамшилийн материал болон днх болон хромсомын нийлэгших хуулбарлагдан шинчлэгдэх процесс явагдана.Нэг хуваагдлаас дараагийн хуваагдал хүртэл эсийн оршин амьдрах хугацаад эсийн мөчлөг гэдэг.Байнга хуваагдан үржин шинчлэгдэж байдаг эсүүдэд арьсны хучуур эдийн өсөлтийн эсүүд, гэдэсний ханын эсүүд,ясны чөмөгний цус төлүүлэх гэсэн олон эс хамаарна.Эсийн мөчлөг цаг хугцаанаас  хамаарч 4 хэсэгт хуваана.

1.Жинхэнэ митоз хуваагдал

2.Нийлэгжилийн өмнөх үе

3.Нийлэгжилийн үе

4.Нийлэгжилийн дараах үе

Эсийн үржил бол бмб ийн ш.ч –н удамшилын тасралтгүй байдлыг нөхцөлдүүлнэ.

1.Митоз  2.Мейз, 3. Амитоз ,  4.Эндомитоз хуваана.

Митоз хуваагдлын биологийн мөн чанар хуваагдаж байгаа эсийн хромсомдууд агуулагдсан удамшилийн материал шинээр эсүүдэд тэнцүү хуваахад оршино.

Амитоз хуваагдалын үед зөвхөн эсийн бөөм 2 хэсэг хуваагдаж сийвэн хуваагдахгүй үлддэг.Эсийн өвөрмөц ү.а эд явагдаж байгаа үе түүний бөөмийн материалыг нэмэгдүүлэх боломжыг өсгөнө.

Эсийн митоз хуваагдлыг дотор нь

 а.Профазийн үе шат буюу өөрчилтийн үе,    

 б.Мето фаз, анафаз буюу хуваагдал хөдөлгөөний үе 

 г. Телофаз  буюу бүрэлдэн бий болох үе

4444Нугас тархины гистологийн  бүтэц

Нугас нь сээр нурууны хөндийн дагуу оршино.гүйцэтгэх үүргийн хувьд мэдрэлийн тогтолцооны хөдөлхүйн гол аппрат учираас хөдөлхүйн бүх эрхтний төвүүд нугсанд байрлана.Нугасыг хөндлөн зүсэж хархад төвдөө бараан,зах даа цайвар өнгийн бодисоос тогтсон байдаг.

Бор бодис нь хөндлөн огтлол дээр нисэж яваа эрвээхэй шиг хэлбэртэй.Бор бодисын дээд эвэр нь жижиг,богинохон, дунд эвэр нь маш жижиг, доод эвэр нь маш том урт байна. Бор бодис нь бүтцийн %д мэдрэлийн туслах эд, мэдрэлийн ширхэгүүдээс тогтноно.мэдрэлийн ширхэгүүд мэлингүй, мэдрэлийн ширхэг түүний салаанууд байна.Мэдрэлийн эсийг 3 бүлэгт хуваана,

1.Бор бодисийн дээд эврийн бүлэг эсүүд

2.Дунд эврийн бүлэг эсүүд

3.Доод эврийн бүлэг эсүүд

Нугасны цагаан бодис Энэ нь дангаар мэдрэлийн ширхэгүүдээс тогтоно.Түүний бүтцэд мэдрэлийн эс байхгүй,мөн туслах эсүүд гол суурийг эзэлдэг.Цагаан бодисын ширхэгүүд мэлинтэй ширхэгт хамаарагдана.

v  5.Тархи нугас гистологи

Тархи Маш нарийн зохион байгуулалттай дээд зэргээр хөгжсөн эрхтэн амьдралын бүх чухал төвүүд тархинд агуулагдана.Тархийг үнэрлэх харах эрхтэнтэй холбоотой урд талын, нугасны үргэлжилэл болох хойд талын гэж үзнэ.Нервийн эсүүдийн сэртэнгүүд тархины олон хэсгүүдийг өөр хооронд нь мөн тархийг нугастай холбох үүрэгтэй.Уртавтар тархи нь нугасны шууд үргэлжилэл учираас нугасны нэгэн адил бор ба цагаан бодисоос тогтох боловч түүний дотор талаар орших бор бодис нь эрвээхэй хэлбэрийн дүрсгүй бөгөөд харилцан адилгүй,олон хэсгүүд болж хуваагдсан байдалтай харагддаг.Уртавтар тархины бор бодис Голлын, Бурдахын, тэнэгч нервийн, нум хэлбэрийн гэх мэтчлэн олон тооны хэсгүүд болж хуваагдсан байдгаараа нугасны бор бодисоос ялгаатай.

                            Бага тархи

Бага тархи хамгийн чухал эрхтний нэг, нугас уртавтар тархи ба их тархины гадар зэргээс ирсэн сэрлийг дамжуулах замууд эндээс зүг бүр тийшээ тардгаас гадна зах хязгаарын эрхтэн дах мэдрэхүйн нервийн төгсгөлөөр хүлээн авсан цочрол бага тархинд ирээд эндээсээ цааш тохируулагч буюу хөдөлхүйн аппаратуудад дамжуулагдана.Ийм учираас бага тархи биеийн бүх хөдөлгөөн , тэнчвэрийг зохицуулж , булчингийн хөдөлгөөнийг бариж байдаг.Нугастай адил бор, цагаан бодисоос тогтох боловч цагаан бодис дотор талаар, бор бодис түүний гадуур оршдогоороо нугаснаас ялгаатай.

                                   Их тархи

Их тархи нервийн ажилгааны дээд төв бөгөөд маш нарийн зохион зохицуулагдана.Их тархи бол биеийн бүх эрхтний үйл ажилгааг зохицуулах төдийгүй, гадаад орчин өөрчлөгдөн ахуйтай бие махбод нягт холбоотой орших түүний дагуу хувирах зэргийг удирдан жолоодож байдаг.бор бодис цагаан бодисын гадна талаар орших тархины гадарыг бий бологдог. 

v  6.Хучуур эд, түүний онцлог,ангилал, булчирхайг хучуур эд                                                                                       

Бмб ийг гадна болон дотор талаас хучиж байдаг_Үр хөвөрлийн үед үрийн 3 хуудасны аль алинаас үүсэж болдог.Үүргүүд:

1.Биеийн бүх гадаргуйг хучиж гадны ямар нэг нөлөө нян бактери зэргээс хамгаалах үүрэгтэй.

2.Биеийн гадаргуугаар дамжуулан  нарны гэрлийг шингээх О2г дамжуулж авах зэрэг процессд хучуур эд шийдвэрлэх үүрэгтэй учраас бмб орчин 2 н хооронд явагдах б.с нд оролцоно.

3.Амьсгалах болон х.боловсруулхад оролцоно.

4.Ялгах үүрэгтэй,Бмб ийн дотор явагдаж байгаа б.с ний дүнд үүссэн хэрэггүй болсон зүйлийд арьс болон ялгах эрхтнээр дамжин бмб –с ялгаран гардаг тул дээрх эрхтнүүдийн бүтцэд орсон хучуур эд ялгах үүрэгтэй.

5. мэдэрхүйн үүрэгтэй.Х.э нь мэдэрхүйн нервийн төгсөглөөр баялаг байдаг тул биеийн гадаргуйд болон дотор эрхтэнд үүсэх мэдрэлийн  цочирыг хүлээн авдагаараа мэдрэх үүрэгтэй.

                  Хучуур эдийн онцлог

Ялгарах онцлог нь:

1.Хучуур эд шууд өөр хоорондоо шахагдан наалдаж байрласан дан эсүүд болон эпителиоцит-с  тогтоно. Эсүүдийн хооронд завсарын буюу эсжээгүй амьд бодисууд байна.

2.Х.э ийн эсүүдийг дээд тал доод тал гэж ялгана.Х.э зарим эсүүдийн дээд талын сул чөлөөтөй хэсэгт бичил цэлмэн  намираа үснүүд байдаг.

3.Х.э ийн эсүүд өөртөө цусны судасгүй учир тэжээлийн бодисыг нарийхан суурин мембранаар  түүний дор орших цусны судсаар баялаг холбогч эдэн давхраас авдаг.

4.Х.э ийн эсүүд нь заавал суурин мембран дээр орших ба энэ мембран нь хучуур эд холбогч эдийг тусгаарлаж байдаг.

5.Х.э нөхөн төлжих чадвар сайн энэ чанар нь хучуур эдийн хамгийн доод талын эгнээнүүдэд сайн илэрдэ

                         Хучуур эдийн ангилал

Х.э ийг дотор нь –Дан       ___________1эгнээт

                                                              Олон эгнээт гэж 2 хуваана.

                         - Давхар  __________Хавтгай

                                                              Шилжүүр гэж 2 хуваана.

Үүнээс гадна х.эдийг хэлбэр дүрсийг нь харгалзан хавтгай бортгон г.м ангилна.

 Х.э ийн доод тал нь суурин мембран дээр байрласан бол түүнийг дан х.э гэнэ.Дан х.эд нь эсийн хэлбэр дүрсийн % д хадтгай , дөрвөлжин, богтгон,г.м олон янз байдаг учираас дан хавтгай,дан бортгон гэж ялгана.

Х.эдийн өндөр нам нь адил бөгөөд доод талаараа суурин мембран дээр суурилсан дээшээгээ чөлөөтөй чиглсэн бол дан 1 эгнээт гэнэ.

Эсүүдийн доод тал нь суурин мембран дээр суурилсан эсийн өндөр нам харилцан адилгүй  намхан эс өндөр эсийхээ завсараар дээд тал нь чөлөөтөй байхыг дан олон эгнээт гэнэ.

Давхар х.эд нь олон давхар үүсгэн байрласан эсүүдтэй түүний хамгийн доод тал талын эгнээний эсүүд нь суурин мембран дээр бусад эгнээний эсүүд нь мембранаас зайтай 1 эгнээний эсүүдийн дээд талаар үелэн давхарлаж байрласан байна.Үр хөврөлийн гадар хуудаснаас үүсэх ба биеийн гадаргуй амны хөндийн эрхтнүүд,улаан хоолойн эхний хэсэгт хоол боловсруулах эрхтний төгсөглийн хэсэгт нүдний эвэрлэг бүрхүүлийн бүтцэд байна,

Шилжүүр эд нь эсүүдийн байршлийн %д давхар хучуур эдэд хамаарах боловч тогтмол биш, нэг байрлалаас нөгөө байрлалд шилжиж байдаг учираас шилжүүр хучуур эд гэнэ.Үр хөврөлийн дотор хуудас буюу шээс дамжуулах суваг, давсаг зэрэг эрхтний бүтцэд байх бөгөөд я.г давсагний өөрчлөгдөхөд 1 эгнээ хавтгай эсүүд болтлоо сунадаг.давсаг агшихад буцаад 4-5 давхар эсүүдээс тогтсон давхраа үүсдэг.

                      Булчирхайлаг хучуур эд

Өвөрмөц шүүрэл ялагруулахад зохицсон хучуур эдийг булчирхайлаг хучуур эд гэх ба ийм эсүүдийг гландулоцид шүүрэл ялагруулагч гэнэ.Бучирхайнууд нь үр хөврөлийн үед үрийн гадар болон дотор хальснаас үүсэж хөгжинө.Гэдэс ходоод зэрэг дотор эрхтний булчирхайнууд дотор хальс эндодерм-с, хөлсний булчирхай экдодерм-с тус тус үүснэ.Гарч байгаа шүүрэл нь  бмб д ашигтай нөлөө үзүүлдэг бол түүнийг ёрөнхийд нь секрет, ашиггүй нөлөө үзүүлдгийг экскрет гэнэ.бмб д ашигтай шүүрэлд:шүлс, ходоодний шүүс, цөс салс г.м.

Хэрэггүй холртой нөлөө үзүүлдэг шүүрэлд шээс хөлс гм.

v  7.Үр тогтолт түүний биологийн мөн чанар

Эр эм бэлгий эсүүд хоорондоо нэгдэж нийлхийг үр тогтолт гэнэ.2 эс нэгдэсний дүнд шинэ эс бий болох ба үүнийг зигот гэнэ.Үр тогтох  нь бэлгийн эсийн бүрхүүл нийлхээс эхэлж эр эм амьтны удамшилын материалыг агуулна.сүүн тэжээлтэн амьтанд эр бэлгийн эс эм амьтны өндөг дамжуулах хоолойн 3хуваасны эхний хэсэгт эм бэлгийн эстэй нийлэх ба эр бэлгийн олон  тооны эсүүд өндгөн эсийг тойрч байрлахдаа гиалуранидаз мэтийн ферментүүд ялган гаргаж түүнийхээ нөлөөгөөр өндгөн эсийн гадна бүрхүүлийн мука поли сахарыг уусгадаг байна.эдгээр олон тооны эр бэлгийн эсээс  зөвхөн нэг нь л өндгөн эстэй нэгдэж үр тогтоно.бусад олон тооны эр бэлгийн эсүүд өндгөн эсийн гадар цуглах нь өндгөн эсийн бүрхүүлийг уусгаж эвсэл үр бий болход дөхөм болно.Бэлгийн эсүүд нь дан болон гаплойд агуулдгаараа биеийн эсээс ялгаатай.Бэлгийн эсийг дотор нь эр, эм гэж хуваана.Эр бэлгийн эсүүд нь бусад төрлийн эсүүдийн адил бөөм, сийвэн, бүрхүүлээс тогтоно.толгой, хүзүү, сүүл, гэсэн 3 хэсгээс тогтоно.Бэлгийн эсийн үржин хуваагдах процессыг мейоз хуваагдал гэнэ.Мейоз хуваагдлын дүнд хос хромсомтой бэлгийн үүсвэр эсүүд дан хромсомтой бэлгийн эсүүд болж  хувирдаг. Эр бэлгийн эсийн хөгжил 1үржилийн,2.өсөлтийн, 3.Боловсролтын ,4.дүрсжих гэсэн 4 үе шатаар хувааж үздэг.Эм бүлгийн эс-Өндгөн эс нь бөөрөнхий хэлбэгтэй сийвэн ихтэй том хэмжээтэй бөөрөнхий хэлбэрийн бөөмтөй.Өндгөн эсийн доторх шар уургийн хэмжээ байршилыг нь харгалзан 4 анги болгож хуваадаг.

1.Шар уураггүй өндгөн эс сүүн тэжээлтэн

2.Багахан хэмжээний шар уурагтай тэр нь сийвэнгийн дотор жигд тарсан

3.Сийвэнгийн аль нэг туйлд байрласан их хэмжээний шар уурагтай.

4.Төвдөө байрлалтай байрлалтай их хэмжээний шар уурагтай өндгөн эсшувуу

Эм бэлгийн хөгжилийг 1. үржилийн, 2.өсөлтийн, 3.боловсролтын

v  8,Булчингийн эд

Бмб д түүний эрхтнүүдийн хөдөлгөөний ү.а булчингийн эдийн тусламжтайгаар явагддаг нь булчингийн агшиж сунах ү.а тай шууд холбоотой.Булчиигийн эдийн онцлог бол түүний хөдөлгөөнт ү.а тай зохицсон олон тооны нарийхан ширхэгүүд түүний агшиж сунах ажилгааг нөхцөлдүүлдэгт оршино.Булчингийн ширхэгэнцэр  буюу миофибрин нь уургийн утсархас молекулаас тогтдог. Булчингийн эд  судасны хялгасан судасаар баялаг байдаг нь түүний бодис солилцооны эрчимтэй явагддагтай холбоотой. Сээр нуруутан амьтдын булчинг физиологийн онцлогийг харгалзан гөлгөр, хөндлөн судалт булчин гэж хуваана. Энэ 2 булчингийн аль алинд агших сунах чадвартай. Ширхэгэнцэр байдгаараа өөр хоорондоо төсөөтэй боловч бүтцийн хувьд болон үр хөврөлийн үед үүсэх хөгжлийнхөө хувьд бие биеийсээ ялгаатай.                                                                                                                                  Гөлгөр булчингийн эд

Дотрын хөндийн эрхтэнүүдийн хананд голдуу байдаг. Тухайлбал улаан хоолойн хойд хэсэг ходоод нарийн бүдүүн гэдэс давсаг шээс дамжуулах суваг уушигны мөгөөрсөн гуурс цус тунгалгийн судас зэргийн бүтцэд ордог. Гөлгөр булчингийн эд вегетатив нервээр мэдрэгждэг. Гөлгөр булчингийн эдийг хөндлөн судалт булчинтай харьцуулбал удаан нэг агшилт нь 3 сек-3 минутын дотор үргэлжилдэг.Тогтмол хугацааны дараагаар агшилт нь автагдана. Агшилтын хүч ихтэй гөлгөр булчин, хөндлөн судалт булчинг бодвол эцэж цуцахдаа удаан химийн найрлагын хувьд агшилтын ү,а –г нөхцөлдүүлдэг.Актомиозин уураг нь булчинийн ширхэгийн найралганд ордог ба түүний хүчинд агшиж сунах чадалтай байна.

Хөндлөн судалт булчин

Их биеийн буюу хөндлөн судалт булчин нь биеийн гадар хэл, төвөнх, зүрх хамаарагдана.Хөндлөн судалт булчин гөлгөр булчинаас нилээд ялгаатай тухайлбар: хөндлөн судалт булчингийн агшилт нь маш түргэн агших зуур явагддагаас гадна агшилт нь тогтмол бус хугацааны дараагаар явагдана.х.с.б эцэж цуцахдаа амархан үр хөврөлийн завсарын хальснаас бий болно.Х.с.булчингийн ширхэгийн дотор нүүрс ус, өөхний төрлийн бодис зэрэг энергийн нөөцийн зэрэгцээгээр өвөрмөц уураг агуулагдана.Булчингийн йим уургуудад актимиози миози,миоген зэрэг хамаарагдана.Миозин уураг нь агших процесст оролцоно.

v  8Холбогч эд

Бмб өргөн тархсан эс болон эс завсарын бодисоос тогтоно. Эс завсрын бодист нь-ширхэлэг тогтолцоо сайн хөгжисөн байдаг. Ийм учираас механик болон хэлбэржүүлэгч үүргийг голлон гүйцэтгэнэ.Холбогч эдээс эд эрхтний бүтцэд байдаг таславч, зурвас, бий болохоос гадна холбогч эд нь олон тооны бүрхүүл бүрхэвч холбоос шөрмөс шандасны бүтцын гол элемент .холбогч эдийг дотор нь 1.Хөвсгөр холбогч эд      ДУТУУ              

                           2   

v  9.Мэдрэлийн эд

Мэдрэлийн эд мэдрэлийн системийг бий болгодог бөгөөд энэ эь бмб ийн олон хэсэг янз бүрийн эрхтнүүдийг хооронд нь холбож тэдгээрийн хөдөлгөөнийг нэгтгэн удирдаж зохицуулж байхаас гадна бмб г гадаад орчинтой нь холбож түүний өөрчилтийн дагуу бмб н ү.а г зохицуулан жолоодоно.үр хөврөлийн хөгжилийн үед үрийн гадар дотор 3 хальснаас үүссэний дараагаар түүний гадар хальсний дээд талын хэсэг дотогшоогоо хөндий сууж ховил хэлбэртэй болдог.                ДУТУУ